نظریه فرآیند متقابل و ارتباط آن با اعتیاد

• لِنا بارهوم، تیموتی جی. لیگ
• ترجمۀ فرهنگ راد

نظریه فرآیند متقابل شاید بتواند توضیح دهد که چرا ترک اعتیاد به مواد مخدر بسیار دشوار است. به هر جهت به مرور زمان مواد مخدر تأثیر خود را از دست می‎دهند و فرد برای دستیابی به احساس لذت و اقناع باید مقدار بیشتری مواد مخدر مصرف کند.
یک مثال از نظریه فرآیند متقابل در موقعیت‌های متعارف ترس از چیزها است. نظریۀ فرآیند متقابل می‌گوید، هر قدر فرد بیشتر با موضوع ترس خود مواجه شود، امکان اثربخشی ترس در وی کمتر خواهد شد. این کاهش در میزان ترس ممکن است تا به نقطه‌ای ادامه یابد که در آن دیگر موقعیت مورد اشاره ترسی برای فرد در پی نداشته باشد. اگر محرک (عامل ترس) دیگر ترسناک نباشد، آنگاه احساس ثانوی (تسکین) جایگزین خواهد شد.
مطالب این مقاله:
• نظریه فرآیند متقابل چیست؟
• این نظریه چگونه به اعتیاد مرتبط می‎شود؟
• تحقیقات چه می‎گویند؟
• فرآیند متقابل در موقعیت‌های سالم

نظریه فرآیند متقابل چیست؟
ریچارد سولومون / Richard Solomon، یک روان‌شناس قرن بیستمی، معتقد بود که احساسات در حالات دوگانۀ متقابل یا متضاد عمل می‎کنند.
برای مثال وقتی فردی به طور مکرر در معرض چیزی قرار می‎گیرد که باعث ایجاد یک پاسخ عاطفی مثل ترس در وی می‎شود، در نهایت احساس متضاد تحریک می‎گردد. این ممکن است باعث تضعیف احساس نخست و قوی‎تر شدن احساس دوم شود.
یک سهم بزرگ کار سولومون تئوری یا نظریۀ وی در مورد اعتیاد است.
وی اصرار داشت که اعتیاد به مواد مخدر حاصل جفت شدن احساسات لذت و انصراف یا واپس کشیدن است.

این نظریه چگونه به اعتیاد مرتبط می‎شود؟
وقتی فردی به مواد مخدر معتاد می‎شود، اثرات لذت‎بخش این مواد به مرور زمان کاهش پیدا می‎کنند. در نهایت، فرد از مصرف مواد مخدر هیچ لذتی احساس نمی‎کند، و پاسخ انصراف (اثرات منفی) جایگزین می‎گردد. فرد احتمال دارد که مصرف مواد مخدر را برای اجتناب از علایم انصراف (یا منفی) ادامه دهد.

درمان اعتیاد
فرآیند متقابل راهی برای توضیح این موضوع است که چگونه و چرا افراد دچار رنج ناشی از پیامدهای منفی مصرف مواد مخدر می‎شوند.
احساسات و انگیزش نیروهای رانشی در اعتیاد هستند. هر قدر فرد زمان طولانی‎تری مواد مخدر مصرف کند، اثرات منفی بیشتر خواهند بود. اشتیاق به اجتناب از این اثرات منفی است که فرد را وادار می‏‌کند تا مصرف مخدرها را ادامه دهد، که این بر توانایی وی در کنار گذاشتن آنها تأثیر منفی می‎گذارد.
بدبختانه نظریه فرآیند متقابل تمرکز کافی بر فرجام‎های درمان نشان نمی‎دهد.
بهترین راه کنترل احساسات و ایجاد انگیزش مورد نیاز حفظ کنترل بر اثرات منفی است.
دور کردن فرد از رفتار اعتیادی نیازمند کمک تخصصی و حمایت است. این امکان هست که نظریه فرآیند متقابل را بتوان در هنگام تلاش برای فهم فرآیند بهبود اعتیاد بر اساس موفقیت‌ها و شکست‎ها، و دلایل هر یک از این فرجام‌ها مورد استفاده قرار داد.

چرا نظریه فرآیند متقابل برای برخی از مردم آنقدر منفی است؟
وقتی فردی مصرف مخدرها را آغاز می‎کند، میزان زیادی لذت و مقدار اندکی انصراف در کار است. در این نقطه، هنوز این امکان برای فرد وجود دارد که با دشواری اندکی اعتیاد خود را ترک کند. به هر جهت، به دلیل لذتی که از مصرف مخدر ناشی می‎شود، ممکن است انگیزشی برای ترک آن در فرد وجود نداشته باشد.
در هر حال به مرور زمان میزان لذت کاهش پیدا می‎کند و علایم انصراف افزایش می‎یابد. در این نقطه، انگیزش مصرف مادۀ مخدر به لذت مرتبط نیست بلکه به اجتناب از علایم ترک یا انصراف مخدر مرتبط است.
بر مبنای نظر سولومون اعتیاد می‎تواند بر دیگر نیازهای پایه‎ای غلبه یابد.
برای مثال، فردی که دچار اعتیاد است ممکن است وقت بیشتری را صرف جستجوی راه‎هایی برای اقناع اعتیاد خود کند تا اینکه به نیازهای پایه‎ای مثل عشق و ارتباطات اجتماعی، غذا و نوشیدنی، تحقق اهداف و دیگر رفتارهای روزمرۀ زندگی انسانی بپردازد.
دلیل این موضوع این است که بنا به نظر سولومون، اعتیاد به انگیزش مرتبط است و هم‎اندازۀ دیگر نیازها اهمیت پیدا می‏کند. سولومون از این پیشتر رفته اعتقاد دارد که اعتیاد "انگیزش اکتسابی" می‎شود، و انگیزش‎های اکتسابی یا فراگرفته شده مثل گرسنگی، ترجیحات غذایی و اشتیاق تحقق هیجانات جنبه‎های اصلی رفتار انسان محسوب می‎شوند.

تحقیقات چه می‎گویند؟
همچنان که محققان "انستیتو و دانشگاه ایالتی پلی‎تکینک ویرجینیا"، در بلکسبورگ توضیح می‎دهند، سولومون انگیزش‎های چتربازان را تجزیه و تحلیل کرد و پی برد که نوچتربازان نسبت به کهنه همتایان خود دچار ترس بیشتری هستند و لذت کمتری از فعالیت خویش می‎برند.
چتربازان پرتجربه همچنین از فرود خویش نیز لذت بیشتری می‎برند. همچنان که نوچترباز به پرش خود ادامه می‎دهد، به تدریج لذت او از کارش بیشتر و ترسش از آن کمتر می‎شود.
گزارش دیگری در "مرزهای روان‌شناسی" با قرار دادن سگ‎ها در حالت قید و بند و درمان از طریق شوک‌های ده ثانیه‎ای به آزمون نظریۀ سولومون پرداخت. در ابتدا سگ‎ها می‎ترسیدند و حالت پانیک داشتند. وقتی شوک‎ها متوقف شدند، سگ‎ها تغییر کردند و حالت دفاعی به خود گرفتند.
وقتی آزمایش ادامه پیدا کرد، سگ‎ها نسبت به شوک‎ها تحمل بیشتری پیدا کردند. پس از پایان آزمایش سگ‎ها در نهایت به وضعیت پیشین خود برگشتند. نتایج نشان داد که سگ‎ها چگونه از ترس به نترسی می‌رسند، و به مرور زمان به شخصیت اولیۀ خود برمی‌گردند. محققان بر این باورند که این پیامد عمدتاً به دلیل آن رخ داده است که سگ‎ها به شوک‎درمانی خود عادت کرده‌اند.

فرآیند متضاد در موقعیت‎های سالم
استرس گاهی از اوقات می‎تواند تغذیه کنندۀ سیستم پاداش باشد. برای مثال، اغلب مردمی که به طور مداوم موقعیت‎های استرس‎زا را تحمل می‎کند به مرور زمان گرایشی به عملکرد بهتر نشان می‎دهند.
مثال دیگر در این مورد شامل مردم دارای شغل‎های پراسترس مثل پزشکان بخش اورژانس است. در ابتدا پزشکان سطح بالایی از استرس و اندکی شتاب را تجربه می‌کنند. در هر حال با گذشت زمان شتاب بیش از استرس آنان را به پیش می‎راند.
نظریه فرآیند متقابل را در روابط جدید نیز می‎توان مشاهده کرد، که در آن دو نفر که در ابتدا یکدیگر را متضاد و متناقض تلقی می‎کنند با گذشت زمان این عادات را کمتر قابل توجه می‎بینند.
مثال دیگر در مورد فرآیند متقابل در موقعیت‎های سالم نگرانی‎های مردمی است که در حال تماشای فیلم‌های ترسناک هستند. بسیاری از مردم این فیلم‎ها را در آغاز اضطراب‌آور ارزیابی می‎کنند اما با گذشت زمان از تماشای این فیلم‎ها لذت می‎برند.

تسکین از موقعیت‎های دردناک
نظریه فرآیند متقابل خود را در تسکین درد و التیام بازتاب می‎دهد. همچنان که درد کاهش یا التیام ادامه می‎یابد، احساسات منفی اولیۀ مردم شروع به فروکش می‎کند، و آنها تجربۀ احساسات لذت‎بخش‎تر را آغاز می‎کنند.
این نظریه با تحقیق در مورد رفتارهای خودآزارانۀ (مازوخیستی) غیر خودکشی توضیح داده شده است.
محققان "دانشگاه علم و تکنولوژی هوآژونگ، ووهان، هوبای، چین" ارتباط میان خودآزاری غیر خودکشی و تلاش برای خودکشی را در نوجوانان و دانشجویان چینی بررسی کردند.
محققان پی بردند که روش اقدام به خودکشی، بر اساس نظریه فرآیند متقابل، عنوانگر این موضوع است که تماس مکرر با محرک‎های عاطفی می‎تواند به مرور زمان دچار تغییر شود.
لذت اولیه عمر کوتاهی دارد و وقتی پاسخ متضاد قوی‎تر می‌شود افراد دیگر نمی‎توانند به همان لذت پیشین از احساسی که پیشتر داشتند، دست یابند.
به عبارت دیگر، دلیل اولیه برای تمایل به خودکشی - آرزوی از میان برداشتن درد - با پدید آمدن احساس عدم ترس از مرگ به حاشیه رانده می‎شود.

رضایت شغلی و انگیزش
در اواخر سال‎های دهه 1970، فرانک لندی / Frank Landy روان‌شناس عنوان کرد که رضایت شغلی به میزان درست کار کردن بدن فرد بستگی دارد. بر مبنای رویکرد لندی، عوامل انگیزش‌آفرین مثل افزایش حقوق عمر کوتاهی دارند زیرا زمان، توانایی احساسات را کاهش می‎دهد. بنابراین هر بار که حقوق افزایش پیدا می‎کند، پاسخ فرد کمتر مطلوب خواهد بود.
دیگر محققان با بخشی از ایده‎های لندی موافقت ندارند. برای مثال، مطالعات جدیدتر پی برده‎اند که استرس روزانه بر رضایت شغلی افراد و انگیزش آنان تأثیر منفی می‎گذارد و نه عواملی که غریزی یا مرتبط به عملکرد جسمانی فرد هستند.
در حالی که نظریه فرآیند متقابل می‎تواند برخی بینش‌های درونی نسبت به رضایت شغلی به دست دهد، تحقیق کافی برای نشان دادن اثربخشی آن در تنظیمات حرفه‎ای و شغلی وجود ندارد./

Source:
What is opponent process theory and its relationship to addiction
Last reviewed Fri 27 October 2017
By Lana Barhum
Reviewed by Timothy J. Legg, PMHNP-BC, GNP-BC, CARN-AP, MCHES