نظریه فرآیند متقابل و ارتباط آن با اعتیاد

• لِنا بارهوم، تیموتی جی. لیگ
• ترجمۀ فرهنگ راد

نظریه فرآیند متقابل شاید بتواند توضیح دهد که چرا ترک اعتیاد به مواد مخدر بسیار دشوار است. به هر جهت به مرور زمان مواد مخدر تأثیر خود را از دست می‌دهند و فرد برای دستیابی به احساس لذت و اقناع باید مقدار بیشتری مواد مخدر مصرف کند.
یک مثال از نظریه فرآیند متقابل در موقعیت‌های متعارف ترس از چیزها است. نظریۀ فرآیند متقابل می‌گوید، هر قدر فرد بیشتر با موضوع ترس خود مواجه شود، امکان اثربخشی ترس در وی کمتر خواهد شد. این کاهش در میزان ترس ممکن است تا به نقطه‌ای ادامه یابد که در آن دیگر موقعیت مورد اشاره ترسی برای فرد در پی نداشته باشد. اگر محرک (عامل ترس) دیگر ترسناک نباشد، آنگاه احساس ثانوی (تسکین) جایگزین خواهد شد.

مطالب این مقاله:
• نظریه فرآیند متقابل چیست؟
• این نظریه چگونه به اعتیاد مرتبط می‌شود؟
• تحقیقات چه می‌گویند؟
• فرآیند متقابل در موقعیت‌های سالم

نظریه فرآیند متقابل چیست؟
ریچارد سولومون / Richard Solomon، یک روان‌شناس قرن بیستمی، معتقد بود که احساسات در حالات دوگانۀ متقابل یا متضاد عمل می‌کنند.
برای مثال وقتی فردی به طور مکرر در معرض چیزی قرار می‌گیرد که باعث ایجاد یک پاسخ عاطفی مثل ترس در وی می‌شود، در نهایت احساس متضاد تحریک می‌گردد. این ممکن است باعث تضعیف احساس نخست و قوی‌تر شدن احساس دوم شود.
یک سهم بزرگ کار سولومون تئوری یا نظریۀ وی در مورد اعتیاد است.
وی اصرار داشت که اعتیاد به مواد مخدر حاصل جفت شدن احساسات لذت و انصراف یا واپس کشیدن است.

این نظریه چگونه به اعتیاد مرتبط می‌شود؟
وقتی فردی به مواد مخدر معتاد می‌شود، اثرات لذت‌بخش این مواد به مرور زمان کاهش پیدا می‌کنند. در نهایت، فرد از مصرف مواد مخدر هیچ لذتی احساس نمی‌کند، و پاسخ انصراف (اثرات منفی) جایگزین می‌گردد. فرد احتمال دارد که مصرف مواد مخدر را برای اجتناب از علایم انصراف (یا منفی) ادامه دهد.

درمان اعتیاد
فرآیند متقابل راهی برای توضیح این موضوع است که چگونه و چرا افراد دچار رنج ناشی از پیامدهای منفی مصرف مواد مخدر می‌شوند.
احساسات و انگیزش نیروهای رانشی در اعتیاد هستند. هر قدر فرد زمان طولانی‌تری مواد مخدر مصرف کند، اثرات منفی بیشتر خواهند بود. اشتیاق به اجتناب از این اثرات منفی است که فرد را وادار می‏‌کند تا مصرف مخدرها را ادامه دهد، که این بر توانایی وی در کنار گذاشتن آنها تأثیر منفی می‌گذارد.
بدبختانه نظریه فرآیند متقابل تمرکز کافی بر فرجام‌های درمان نشان نمی‌دهد.
بهترین راه کنترل احساسات و ایجاد انگیزش مورد نیاز حفظ کنترل بر اثرات منفی است.
دور کردن فرد از رفتار اعتیادی نیازمند کمک تخصصی و حمایت است. این امکان هست که نظریه فرآیند متقابل را بتوان در هنگام تلاش برای فهم فرآیند بهبود اعتیاد بر اساس موفقیت‌ها و شکست‌ها، و دلایل هر یک از این فرجام‌ها مورد استفاده قرار داد.

چرا نظریه فرآیند متقابل برای برخی از مردم آنقدر منفی است؟
وقتی فردی مصرف مخدرها را آغاز می‌کند، میزان زیادی لذت و مقدار اندکی انصراف در کار است. در این نقطه، هنوز این امکان برای فرد وجود دارد که با دشواری اندکی اعتیاد خود را ترک کند. به هر جهت، به دلیل لذتی که از مصرف مخدر ناشی می‌شود، ممکن است انگیزشی برای ترک آن در فرد وجود نداشته باشد.
در هر حال به مرور زمان میزان لذت کاهش پیدا می‌کند و علایم انصراف افزایش می‌یابد. در این نقطه، انگیزش مصرف مادۀ مخدر به لذت مرتبط نیست بلکه به اجتناب از علایم ترک یا انصراف مخدر مرتبط است.
بر مبنای نظر سولومون اعتیاد می‌تواند بر دیگر نیازهای پایه‌ای غلبه یابد.
برای مثال، فردی که دچار اعتیاد است ممکن است وقت بیشتری را صرف جستجوی راه‌هایی برای اقناع اعتیاد خود کند تا اینکه به نیازهای پایه‌ای مثل عشق و ارتباطات اجتماعی، غذا و نوشیدنی، تحقق اهداف و دیگر رفتارهای روزمرۀ زندگی انسانی بپردازد.
دلیل این موضوع این است که بنا به نظر سولومون، اعتیاد به انگیزش مرتبط است و هم‌اندازۀ دیگر نیازها اهمیت پیدا می‏کند. سولومون از این پیشتر رفته اعتقاد دارد که اعتیاد "انگیزش اکتسابی" می‌شود، و انگیزش‌های اکتسابی یا فراگرفته شده مثل گرسنگی، ترجیحات غذایی و اشتیاق تحقق هیجانات جنبه‌های اصلی رفتار انسان محسوب می‌شوند.

تحقیقات چه می‌گویند؟
همچنان که محققان "انستیتو و دانشگاه ایالتی پلی‌تکینک ویرجینیا"، در بلکسبورگ توضیح می‌دهند، سولومون انگیزش‌های چتربازان را تجزیه و تحلیل کرد و پی برد که نوچتربازان نسبت به کهنه همتایان خود دچار ترس بیشتری هستند و لذت کمتری از فعالیت خویش می‌برند.
چتربازان پرتجربه همچنین از فرود خویش نیز لذت بیشتری می‌برند. همچنان که نوچترباز به پرش خود ادامه می‌دهد، به تدریج لذت او از کارش بیشتر و ترسش از آن کمتر می‌شود.
گزارش دیگری در "مرزهای روان‌شناسی" با قرار دادن سگ‌ها در حالت قید و بند و درمان از طریق شوک‌های ده ثانیه‌ای به آزمون نظریۀ سولومون پرداخت. در ابتدا سگ‌ها می‌ترسیدند و حالت پانیک داشتند. وقتی شوک‌ها متوقف شدند، سگ‌ها تغییر کردند و حالت دفاعی به خود گرفتند.
وقتی آزمایش ادامه پیدا کرد، سگ‌ها نسبت به شوک‌ها تحمل بیشتری پیدا کردند. پس از پایان آزمایش سگ‌ها در نهایت به وضعیت پیشین خود برگشتند. نتایج نشان داد که سگ‌ها چگونه از ترس به نترسی می‌رسند، و به مرور زمان به شخصیت اولیۀ خود برمی‌گردند. محققان بر این باورند که این پیامد عمدتاً به دلیل آن رخ داده است که سگ‌ها به شوک‌درمانی خود عادت کرده‌اند.

فرآیند متضاد در موقعیت‌های سالم
استرس گاهی از اوقات می‌تواند تغذیه کنندۀ سیستم پاداش باشد. برای مثال، اغلب مردمی که به طور مداوم موقعیت‌های استرس‌زا را تحمل می‌کند به مرور زمان گرایشی به عملکرد بهتر نشان می‌دهند.
مثال دیگر در این مورد شامل مردم دارای شغل‌های پراسترس مثل پزشکان بخش اورژانس است. در ابتدا پزشکان سطح بالایی از استرس و اندکی شتاب را تجربه می‌کنند. در هر حال با گذشت زمان شتاب بیش از استرس آنان را به پیش می‌راند.
نظریه فرآیند متقابل را در روابط جدید نیز می‌توان مشاهده کرد، که در آن دو نفر که در ابتدا یکدیگر را متضاد و متناقض تلقی می‌کنند با گذشت زمان این عادات را کمتر قابل توجه می‌بینند.
مثال دیگر در مورد فرآیند متقابل در موقعیت‌های سالم نگرانی‌های مردمی است که در حال تماشای فیلم‌های ترسناک هستند. بسیاری از مردم این فیلم‌ها را در آغاز اضطراب‌آور ارزیابی می‌کنند اما با گذشت زمان از تماشای این فیلم‌ها لذت می‌برند.

تسکین از موقعیت‌های دردناک
نظریه فرآیند متقابل خود را در تسکین درد و التیام بازتاب می‌دهد. همچنان که درد کاهش یا التیام ادامه می‌یابد، احساسات منفی اولیۀ مردم شروع به فروکش می‌کند، و آنها تجربۀ احساسات لذت‌بخش‌تر را آغاز می‌کنند.
این نظریه با تحقیق در مورد رفتارهای خودآزارانۀ (مازوخیستی) غیر خودکشی توضیح داده شده است.
محققان "دانشگاه علم و تکنولوژی هوآژونگ، ووهان، هوبای، چین" ارتباط میان خودآزاری غیر خودکشی و تلاش برای خودکشی را در نوجوانان و دانشجویان چینی بررسی کردند.
محققان پی بردند که روش اقدام به خودکشی، بر اساس نظریه فرآیند متقابل، عنوانگر این موضوع است که تماس مکرر با محرک‌های عاطفی می‌تواند به مرور زمان دچار تغییر شود.
لذت اولیه عمر کوتاهی دارد و وقتی پاسخ متضاد قوی‌تر می‌شود افراد دیگر نمی‌توانند به همان لذت پیشین از احساسی که پیشتر داشتند، دست یابند.
به عبارت دیگر، دلیل اولیه برای تمایل به خودکشی - آرزوی از میان برداشتن درد - با پدید آمدن احساس عدم ترس از مرگ به حاشیه رانده می‌شود.

رضایت شغلی و انگیزش
در اواخر سال‌های دهه 1970، فرانک لندی / Frank Landy روان‌شناس عنوان کرد که رضایت شغلی به میزان درست کار کردن بدن فرد بستگی دارد. بر مبنای رویکرد لندی، عوامل انگیزش‌آفرین مثل افزایش حقوق عمر کوتاهی دارند زیرا زمان، توانایی احساسات را کاهش می‌دهد. بنابراین هر بار که حقوق افزایش پیدا می‌کند، پاسخ فرد کمتر مطلوب خواهد بود.
دیگر محققان با بخشی از ایده‌های لندی موافقت ندارند. برای مثال، مطالعات جدیدتر پی برده‌اند که استرس روزانه بر رضایت شغلی افراد و انگیزش آنان تأثیر منفی می‌گذارد و نه عواملی که غریزی یا مرتبط به عملکرد جسمانی فرد هستند.
در حالی که نظریه فرآیند متقابل می‌تواند برخی بینش‌های درونی نسبت به رضایت شغلی به دست دهد، تحقیق کافی برای نشان دادن اثربخشی آن در تنظیمات حرفه‌ای و شغلی وجود ندارد./

Source:
What is opponent process theory and its relationship to addiction
Last reviewed Fri 27 October 2017
By Lana Barhum
Reviewed by Timothy J. Legg, PMHNP-BC, GNP-BC, CARN-AP, MCHES