• کریستین نوردکویست، کریستینا چون
• ترجمه نادر اکبری سراوانی
شیمی درمانی به شکلی گسترده برای درمان سرطان استفاده می‌شود. اصطلاح شیمی درمانی به داروهایی اشاره دارد که برای پیشگیری از تقسیم و رشد سلولهای سرطانی مورد استفاده قرار میگیرند. شیمی درمانی از طریق کشتن سلولهای در حال تقسیم عمل می‌کند.
طیف گستردهای از داروها برای تحقق این هدف استفاده می‌شود.
اثربخشی شیمی درمانی تا حدودی به مرحلۀ سرطان مورد درمان بستگی دارد.
عوارض جانبی شیمی درمانی ممکن است شدید باشد، و مردم باید در مورد آنچه پس از شیمی درمانی در انتظار آنها است با پزشک مشورت کنند. فواید شیمی درمانی به طور معمول بر ریسک عوارض جانبی آن سنگینی می‌کند.
[مطالب این مقاله:]
• شیمی درمانی چیست؟
• چه انتظاری از شیمی درمانی داریم؟
• عوارض جانبی
• انواع
• اثربخشی
• دورنما
شیمی درمانی چیست؟
به عنوان بخشی از فرآیند طبیعی بدن، سلول‌ها از طریق فرآیند تقسیم سلولی و رشد سلولی جایگزین میگردند. وقتی کسی دچار سرطان می‌شود، سلول‌ها به شکلی خارج از کنترل تولید میشوند. سلولهای بیشتر و بیشتری تولید شده و این سلول‌ها فضای هر چه بیشتری را اشغال میکنند تا اینکه آنها فضایی را که پیشتر متعلق به سلولهای مفید و سالم بوده است به اشغال خود درمیآورند.
داروهای شیمی درمانی در فرآیند تقسیم و رشد سلولهای سرطانی اختلال ایجاد میکنند.
در این مورد گاه از یک دارو و گاه از ترکیب داروهای مختلف استفاده می‌شود. این داروها را میتوان یا به صورت مستقیم به جریان خون تحویل داد تا به سلولهای سرطانی در سراسر بدن حمله کنند یا میتوان آنها را به صورت هدایت شده در بخش خاصی از بدن که محل تمرکز سلولهای سرطان است استفاده کرد.
شیمی درمانی چه می‌کند؟
داروهای شیمی درمانی میتوانند:
• فرآیند میتوزیس یا تقسیم سلولی را مختل و از آن پیشگیری کنند، همانند موردی که در پیوند با داروهای سیتوتوکسیک رخ میدهد
• منابع تغذیۀ سلولهای سرطانی را، که شامل آنزیم‌ها و هورمونهای مورد نیاز برای رشد سلولهای سرطانی است، هدف قرار دهند
• محرک خودکشی سلولهای سرطانی شوند، فرآیندی که زیر اصطلاح پزشکی اپوپتوزیز شناخته می‌شود.
• رشد رگهای خونی جدید را که تغذیه کننده تومور هستند با هدف گرسنگی دادن آن متوقف کنند
اثربخشی متوقف کردن جریان خون و اکسیژن به تومور در سال‌های اخیر زیر سؤال رفته است.
به جای گرسنگی دادن سلول‌ها مطالعات عنوان کرده‌اند که متوقف کردن جریان خون می‌تواند توانایی سلول برای مقاومت در برابر درمان را تقویت کرده و سبب متاستاز سرطان شود.
تحقیقات بیشتر دانشمندان را به این راهبرد رسانده است که عنوان کنند همان اصول هنوز ممکن است مفید باشند.
دانشمندان میگویند که برای پیشگیری سلولهای سرطانی از مقاومت در برابر درمان این می‌تواند اثربخش باشد که پروتئینهای به کار گرفته شده از سوی سرطان برای افزایش مقاومت و ایجاد متاستاز هدف قرار گیرد.
آنچه از شیمی درمانی انتظار میرود
شیمی درمانی نوعی درمان تهاجمی است که می‌تواند عوارض جانبـــی شدیدی در پی داشته باشد. دلیلش آن است که داروها گاهی اوقات نه فقط سلولهای سرطانی بلکه سلولهای سالم را نیز مورد حمله قرار میدهند.
عوارض جانبی ممکن است نگران کننده باشند، اما در صورت استفاده زودهنگام از شیمی درمانی این درمان در برخی مواقع می‌تواند به علاج کامل بیمار منجر شود و عوارض جانبی را برای بسیاری از بیماران قابل تحمل کند.
این موضوع مهم است که بیماران پیش از آغاز درمان بدانند که چه چیز در انتظار آنان است.
چقدر طول میکشد؟
برای رسیدن به بهترین نتیجه بیمار نیاز به دورهای از شیمی درمانی دارد که کم و کیف آن توسط انکولوژیست یا متخصص سرطان مشخص می‌شود.
یک برنامۀ خاص برای تعداد جلسات درمان و مدت زمان آنها تعیین می‌شود.
یک دوره درمان می‌تواند طیفی از یک دوز واحد در یک روز یا چند هفته را شامل باشد که این به نوع و مرحله سرطان بستگی دارد.
بیمارانی که به بیش از یک دوره شیمی درمانی نیاز دارند در فاصلۀ میان جلسات درمانی استراحت میکنند تا بدن آنها برای تحمل درمان بعدی تجدید قوا کند.
درمان می‌تواند در یک روز انجام شود، آنگاه بیمار یک هفته استراحت کند و سپس یک جلسه درمانی دیگر با سه هفته استراحت دنبال گردد و این روند کماکان ادامه یابد. این روند را میتوان بارها تکرار کرد.
برای مقابله و مدارا با اثرات عاطفی و ذهنی شیمی درمانی یک روان‌شناس یا مشاور باید بر روند درمان بیمار نظارت داشته باشد.
تست‌های خون پیش از شیمی درمانی و در طول انجام آن
تست‌های خون برای برآورد سلامت عمومی بیمار و اطمینان از توانایی وی برای تحمل عوارض جانبی شیمی درمانی مورد نیاز است.
برای مثال اگر آزمایش خون نشان دهد که بیمار دچار مشکلات کبد است، درمان بیشتر در مورد وی ممکن است مناسب نباشد مگر اینکه نخست وضعیت کبد بهبود یابد.
مواد شیمیایی شیمی درمانی و داروهای دیگر در کبد متابولیزه شده یا خرد میشوند. اگر کبد دچار مشکل باشد، این وضعیت خود می‌تواند به بروز عوارض جانبی ثانوی منجر گردد.
اگر آزمایش خون در زمان پیش از شیمی درمانی نشان دهندۀ کمبود گلبول قرمز یا سفید خون یا پلاکت‌ها باشد، انجام شیمی درمانی باید به تأخیر بیفتد.
تست‌های منظم خون در طول درمان ادامه پیدا میکنند تا اطمینان حاصل شود که عملکرد خون و کبد در حد امکان وضعیت مناسبی دارد و نیز برای اینکه میزان اثربخشی درمان پایش شود.
دوز دارو چگونه داده می‌شود؟
بسته به نوع سرطان، شیمی درمانی ممکن است از طریق دادن داروهای خوراکی یا از طریق تزریق داخل وریدی یا تزریق در دیگر نقاط بدن برای بیمار صورت گیرد.
خوراکی: اگر سلامت بیمار اجازه دهد، داروها را گاهی از اوقات میتوان برای مصرف در محیط خانه تجویز کرد. به هر جهت، بیمار ناچار است تا برای برآورد وضعیت سلامت خود و پاسخ او به درمان به طور منظم به بیمارستان مراجعه کند. دارو ممکن است به شکل کپسول یا مایع باشد.
مصرف دارو باید دقیقاً بر مبنای میزان تعیین شده صورت گیرد. اگر بیمار مصرف دارو را در یکی از مراحل زمانی تعیین شده از یاد ببرد باید بلافاصله تیم پزشکی را از این موضوع مطلع کند.
داخل وریدی: در این روش داروها به طور مستقیم از طریق مسیر داخل وریدی به بیمار تزریق می‌شود.
داروها را در عین حال میتوان از طرق زیر به بیمار تحویل داد:
• به صورت تزریق داخل عضله در بازو، ران یا جاهای دیگری در بدن
• به صورت اینتراتکال، که در آن دارو به درون فضای میان لایههای بافتهای پوشانندۀ مغز و طناب نخاعی تزریق می‌شود
• به صورت تزریق اینتراپریتونئال، که در آن دارو به صورت مستقیم به داخل بخشی از بدن که در آن رودهها، معده و کبد جایگیر شدهاند، تزریق می‌شود
• به صورت داخل شریانی که در آن دارو به درون شریانی که به تومور می‌رسد تزریق می‌شود
دارو ممکن است به صورت قطره قطره یا از طریق پمپ به بیمار داده شود تا از پایدار بودن میزان تحویل دارو اطمینان حاصل شود.
اگر بیمار نیاز به تزریق مداوم، تزریق طولانی مدت وریدی، یا تزریق فوری داشته باشد، وی مجبور است گاه پمپ مزبور را برای هفتهها یا حتی ماهها با خود حمل کند. بیمار می‌تواند در هنگام دریافت دارو حرکت کند.
دستگاه‌های مورد استفاده برای تحویل داروی محلول شامل کاتتر، یک راه دسترسی مرکزی و محل کاتتر است.
محل کاتتر یک محمل قابل حمل، باریک و نرم از جنس لوله‌ای پلاستیکی است که به داخل ورید برده می‌شود. این ابزار دارای یک دهانه یا ورودی درست زیر پوست قفسه سینه یا بازو است. ابزار مزبور دیسکی لاستیکی دارد که سوزنهای مخصوص میتوانند از طریق آن دارو را تحویل بدن داده یا اقدام به گرفتن نمونۀ خون کنند.
گاهی از اوقات این کار به صورت موضعی انجام می‌شود، که در طول آن یک کرم یا پماد به پوست مالیده می‌شود.
عوارض جانبی
شیمی درمانی اغلب به ایجاد عوارض جانبی شدید منجر می‌شود اما پیشرفت‌های اخیر در پزشکی از جمله به این معنی است که این عوارض بسیار بیش از گذشته قابل مدیریت هستند.
بسته به نوع و مدت درمان و دیگر عوامل مرتبط به خود بیمار، عوارض جانبی ممکن است طیفی از خفیف تا شدید را شامل شوند. برخی از مردم دچار هیچ گونه عوارض جانبی نمیشوند.
تأثیر منفی درمان بر روزی زندگی روزمره بیمار بسته به گستره و شدت علایم است.
در اینجا برخی از عوارض جانبی شیمی درمانی توضیح داده شدهاند:
تهوع و استفراغ
بیش از 70 درصد بیماران دچار تهوع و استفراغ میشوند. داروهای آنتی‌امتیک در این مورد کمک کننده‌اند. این داروها را حتی در هنگام رفع علایم میتوان با هدف پیشگیری از بازگشت آنها به بیمار تجویز کرد.
زنجبیل یا مکملهای زنجبیل می‌تواند تأثیر داروهای آنتی‌امتیک را افزایش دهد.
آلوپسی یا ریزش مو
در برخی از انواع شیمی درمانی بیمار در طول چند هفته پس از آغاز درمان دچار ریزش مو، تُنک شدن آن یا شکننده شدن تار مو می‌شود. این عارضه می‌تواند در هر قسمتی از بدن رخ دهد.
ریزش مو هیچ گونه عوارض فیزیکی برای سلامت بیمار در پی ندارد، اما می‌تواند باعث پریشانحالی وی شود. پزشک ممکن است بیمار را به مشاور ارجاع دهد یا استفاده از کلاه‌گیس یا پوشش مناسب را توصیه کند.
کاربرد کلاه خنک کننده می‌تواند جمجمه را در هنگام تحویل دارو خنک نگه دارد و این کار ممکن است باعث پیشگیری از ریزش موی سر شود.
به هر جهت بیمارانی که نیاز دارند تا دارو به جمجمۀ آنها نیز تحویل گردد، نمیتوانند از کلاه مزبور استفاده کنند. این وضعیت شامل بیماران دچار لوسمی می‌شود.
موی بیمار به طور معمول در فاصلۀ کوتاهی پس از درمان مجدداً رشد می‌کند.
در عین حال امکان لایه برداشتن و شکننده شدن استخوانها وجود دارد.
پوست بیمار ممکن است خشک و زخم شود و در برابر نور آفتاب بیش از حد حساس گردد.
بیماران باید در هنگام اوج گرمای هوا از آفتاب دوری کنند، کرم‌های ضد آفتاب مصرف نمایند و لباسهایی بپوشند که حداکثر محافظت را برای آنان فراهم کنند.
خستگی مفرط
خستگی مفرط یک عارضۀ جانبی شایع است. این خستگی ممکن است اغلب اوقات وجود داشته یا پس از برخی فعالیتها بروز کند. بیماران باید زمان زیادی استراحت کنند و از انجام فعالیتهای مستلزم صرف نیروی زیاد بپرهیزند.
موارد بروز خستگی شدید باید به پزشک اطلاع داده شود، زیرا کاهش بیش از حد سلولهای قرمز خون می‌تواند به آنمی منجر گردد.
اختلال شنوایی
اثرات توکسیک یا سمی شیمی درمانی می‌تواند در مورد برخی از بیماران به کاهش شنوایی موقتی یا دایمی منجر گردد.
کاهش تعداد سلول سفید خون و آسیب‌پذیری در برابر عفونت
بر اثر کاهش تعداد گلبول‌های سفید خون در نتیجۀ شیمی درمانی، سیستم ایمنی بدن تضعیف می‌شود.
این اختلال زیر عنوان نوتروپنی شناخته می‌شود. گلبول‌های سفید خون بخشی از سیستم ایمنی هستند و وظیفۀ مقابله با عفونت را بر عهده دارند. این اختلال می‌تواند به تضعیف بیشتر بیمار در برابر انواع عفونت منجر شود.
داروهای آنتیبیوتیک به کاهش ریسک بروز عفونت کمک میکنند. بیماران و همراهان آنها باید از پرهیزهای لازم در این مورد مطلع باشند. این پرهیزها موارد زیر را شامل میشوند:
• بهداشت شخصی: بیمار باید منظماً دست‌های خود را با آب گرم و صابون شستشو کند، روزانه دستکم یک بار دوش بگیرد، لباسها و ملافۀ بستر را تعویض کند و حولههای مورد استفاده را مرتباً شستشو کند.
• آماده‌سازی غذا: موارد بهداشتی در این مورد مثل جدا نگه داشتن گوشت و سبزیجات از یکدیگر، پخت کامل فرآورده‌های حیوانی، شستشوی دقیق سبزیجات، و نظافت وسایل آشپزی، باید به دقت رعایت شود.
• مردم دچار عفونت: بیماران تحت شیمی درمانی باید از هر فردی که ظن ابتلاء به عوفنت در مورد وی مطرح است دور بمانند.
• زخمهای پوستی: باید هر گونه زخم ایجاد شده بر روی پوست به دقت تمیز شده و با گاز استریل پوشانیده شود تا از ورود باکتری‌ها به داخل پوست پیشگیری گردد.
بیماران شیمی درمانی در صورت ابتلاء به عفونت باید بدون دفع وقت درمان شوند. این درمان ممکن است شامل بستری شدن در بیمارستان و تزریق آنتیبیوتیک به صورت داخل وریدی باشد.
کاهش تعداد پلاکت و مشکلات خونریزی
این اختلال که زیر عنوان ترومبوسیتوپنی شناخته می‌شود، می‌تواند به مشکلات لخته شدن خون منجر گردد.
پلاکت‌ها نوعی از سلولهای خون هستند که به انعقاد خون یا لخته شدن آن کمک میکنند. کاهش تعداد پلاکت می‌تواند به بروز خونریزی یا کبودی و برای مثال خونریزی بینی یا لثه منجر شود. در این حالت ممکن است متوقف کردن خون جاری شده از یک بریدگی کوچک با دشواری همراه باشد.
اگر میزان پلاکت به مقدار زیادی کاهش یابد، بیمار نیاز به تزریق خون خواهد داشت.
برای کاهش ریسک بروز خونریزی بیمار باید:
• برای اصلاح از ماشین ریشتراش استفاده کند و تیغ به کار نبرد
• از مسواک نرم استفاده کند
• در هنگام تماس با اشیاء تیز نهایت احتیاط را به خرج دهد
برای پیشگیری از بروز جراحت در هنگام انجام کارهایی مثل باغبانی دستکش بپوشد
کاهش تعداد گلبول قرمز خون و آنمی
سلولهای قرمز خون اکسیژن را به بافتهای بدن میرسانند. کاهش تعداد این سلول‌ها به آنمی منجر می‌شود. علایم آنمی شامل احساس خستگی، تنگی نفس، و تپش قلب است.
فرد دچار آنمی شدید ممکن است نیاز فوری به تزریق خون داشته باشد.
اریتروپوتئین دارویی است که میزان تولید سلولهای قرمز خون را در بدن افزایش میدهد.
منابع غذایی خوب در این مورد شامل سبزیجات سبزبرگ تیره، لوبیا، گوشت قرمز، آجیل، آلو، کشمش و زردآلو است.
موکوسیت
موکوسیت یا التهاب غشاء مخاطی می‌تواند بر هر بخشی از سیستم گوارش شامل دهان، مری، معده، رودهها، راست روده و مقعد تأثیر منفی بگذارد.
موکوسیت دهان می‌تواند به بروز علایم در دهان بیماران و اغلب اوقات در فاصلۀ 7 تا 10 روز پس از آغاز درمان منجر شود. دهان ممکن است دچار دردی شود که به درد ناشی از سوختگی شبیه است.
امکان بروز اولسر در دیوارۀ دهان، روی زبان، و اطراف لبها وجود دارد. خوردن، نوشیدن، و صحبت کردن همگی ممکن است به کارهایی دردناک تبدیل شوند. در صورت بروز خونریزی احتمال ایجاد عفونت مطرح است.
شدت علایم به میزان قدرت دوز شیمی درمانی بستگی دارد.
کافاسول دارویی است که اغلب برای موکوسیت تجویز می‌شود. داروهای جدیدتر اکنون میتوانند ریسک بروز موکوسیت را کاهش دهند.
علایم موکوسیت چند هفته پس از پایان شیمی درمانی برطرف میشوند.
فقدان اشتها
هم شیمی درمانی هم خود بیماری سرطان میتوانند بر متابولیسم بدن تأثیر منفی بگذارند و به بیاشتهایی و کاهش وزن منجر شوند تا اینکه بیمار وارد مرحلۀ بهبود شود یا درمان مرتبط به آن خاتمه یابد.
شدت بیاشتهایی ایجاد شده به نوع سرطان و نوع شیمی درمانی بستگی دارد.
مصرف مقدار کم غذا در وعدههای غذایی مکرر می‌تواند به تغذیۀ مناسب بدن کمک کند. نوشیدن مایعات در طول گرسنگی می‌تواند به حفظ میزان مایعات مورد نیاز بدن کمک نماید.
بیمارانی که قادر به خوردن غذا یا مایعات نیستند باید در بیمارستان بستری و از طریق لولۀ نازوگاستریک تغذیه شوند. لوله نازوگاستریک لوله‌ای است که مستقیماً از راه بینی به معده می‌رسد.
بارداری و باروری
بسیاری از مردم در طول شیمی درمانی به طور موقت علاقه و انگیزه خود را نسبت به سکس از دست میدهند. شهوت جنسی به طور معمول پس از تکمیل درمان بازمیگردد.
بسته به نوع داروی تحویل شده به بیمار، شیمی درمانی در عین حال می‌تواند باعث کاهش توان باروری در مردان و زنان شود. نیروی باروری اغلب اوقات، و نه همیشه، پس از پایان درمان، تجدید می‌شود.
بیمارانی که ممکن است مایل باشند تا در آینده بچهدار شوند میتوانند گزینۀ انجماد اسپرم یا نطفه را در مد نظر قرار دهند.
بسیاری از داروهای شیمی درمانی ممکن است باعث ایجاد ناتوانیهای مادرزادی شوند، بنابراین زنان باید در طول درمان از باردار شدن خودداری کنند.
یک روش مناسب برای پیشگیری از بارداری باید در طول درمان و دستکم یک سال پس از پایان آن مورد استفاده قرار گیرد. داروهای خوراکی پیشگیری از بارداری ممکن است با شیمی درمانی فعل و انفعال منفی ایجاد کنند.
اگر زنی باردار باشد یا در طول درمان باردار شود، این موضوع حیاتی است که بلافاصله با پزشک در این مورد مشورت شود.
مشکلات روده
احتمال بروز اسهال در هنگام خروج ناگهانی سلولهای آسیب دیده از بدن مطرح است. احتمال بروز یبوست وجود دارد. این علایم اغلب چند روز پس از آغاز شیمی درمانی ایجاد میشوند.
مشکلات شناختی و سلامت روانی
تا 75 درصد بیماران خبر از بروز مشکلاتی در مورد تمرکز، تفکر و دورههای کوتاه نقصان حافظه کوتاه مدت در طول شیمی درمانی میدهند. در مورد 35 درصد آنان این وضعیت ممکن است تا ماهها یا سالها پس از درمان ادامه یابد.
شیمی درمانی در عین حال می‌تواند به توانایی استدلال، سازماندهی یا انجام تکالیف چند محوری آسیب بزند.
احتمال بروز نوسان خلقی و افسردگی نیز مطرح است چه مرتبط به خود درمان یا ناشی از ترس بیمار در مورد آینده باشد.
انواع شیمی درمانی
انواع مختلفی از داروهای شیمی درمانی وجو دارد که به روش‌های گوناگون به بیمار داده میشوند. چهار دسته اصلی عبارتند از:
عاملهای قلیایی که مستقیماً بر روی DNA عمل میکنند و سلول‌ها را در مراحل مختلف چرخۀ زندگی سلولی میکشند. مثالهایی در این مورد شامل کلورامبوسیل، سیکلوفسفامید، تیوتیپا، و بوسولفان است.
آنتیمتابولیتها، که از پروتئینهایی که سلول‌ها برای بقاء نیازمند آنها هستند تقلید میکنند. وقتی سلول‌ها این داروها را مصرف میکنند هیچ فایدهای از آنها نمیبرند و گرسنگی سلولی ایجاد می‌شود. مثالهایی در این مورد شامل آنتاگونیست‌های پیورین، آنتاگونیست‌های پیریمیدین، و آنتاگونیست‌های فولات است.
آلکالوئیدهای گیاهی، که باعث توقف توانایی رشد و تقسیم سلولی میشوند. مثالهای در این مورد شامل اکتینومایسین D، دوکسوروبیکین، و میتومایسین است.
آنتیبیوتیکهای ضد تومور، که به DNA متصل و مانع از سنتز RNA میشوند، به طوری که امکان تکثیر سلول‌ها از بین میرود. این داروها با آنتیبیوتیکهایی که برای رفع عفونت مصرف میشوند تفاوت دارند. مثالهایی در این مورد شامل دوکسوروبیسین، میتوکسانترون، و بلیومایسین است.
پزشک بر مبنای نوع سرطان، میزان پیشرفت آن، و نیز اینکه بیمار پیشتر شیمی درمانی انجام داده است یا خیر، و همچنین ابتلاء یا عدم ابتلاء بیمار به مشکلات دیگر مثل دیابت، گزینۀ مناسب را برای بیمار توصیه می‌کند.
اثربخشی
اثربخشی شیمی درمانی به عوامل شخصی بستگی دارد که عبارتند از:
• محدوده، نوع و مرحله سرطان
• سن، سلامت کلی، و وجود یا عدم وجود اختلالات پزشکی دیگر در بیمار
شیمی درمانی در برخی از مواقع خود به تنهایی می‌تواند باعث بهبود کامل بیمار شود.
برخی از اوقات شیمی درمانی در ترکیب با درمانهای دیگر مثل اشعه درمانی یا جراحی مورد استفاده قرار میگیرد تا نتایج اثربخشی بیشتری داشته باشند. درمان کمکی جدید را میتوان برای کوچک کردن تومور پیش از انجام جراحی به کار برد.
شیمی درمانی پس از عمل جراحی یا بهبود بیمار، برای حذف باقی ماندۀ سلولهای سرطانی نیز به کار میرود. این نوع درمان که زیر عنوان درمان کمکی شناخته می‌شود، می‌تواند بازگشت سرطان را به تأخیر انداخته یا از آن پیشگیری کند.
اگر سرطان در مراحل پیشرفته قرار داشته باشد، شیمی درمانی می‌تواند روند پیشرفت بیماری را کند کرده و علایم را کاهش دهد، حتی اگر معالجۀ بیماری ممکن نباشد. این نوع درمان زیر عنوان طب تسکینی شناخته می‌شود.
دورنما
در طول شیمی درمانی و پس از آن بیمار مورد انجام تست‌های خون و دیگر بررسیها قرار میگیرد تا پیشرفت درمان در مورد وی ارزیابی شود.
عوارض جانبی شیمی درمانی گرایشی به رفع پس از پایان فرآیند درمان از خود نشان میدهند.
سرطان هر قدر زودتر مورد درمان قرار گیرد، شانس بهبود و درمان در آن بیشتر است.
برخی از مردم میتوانند در طول شیمی درمانی به کار خود ادامه دهند اما نیاز به برنامهریزی و تنظیم دقیق امور خود دارند. /
Source:
What you need to know about chemotherapy
Last updated Thu 14 December 2017
By Christian Nordqvist
Reviewed by Christina Chun, MPH
