امبلیوپی یا تنبلی چشم (چشم تنبل) - علامت‌ها، علت‎ها، درمان‎ها

• کریستین نوردکویست؛ دکتر آن مری گریف
• ترجمه هامیک رادیان

تنبلی چشم (چشم تنبل) که به نام امبلیوپی نیز شناخته می‎شود، یک عارضۀ مرتبط به دوران اوایل کودکی است که در آن بینایی یک چشم در فرد به اندازه‎ای که باید، رشد نمی‎کند. تنبلی چشم می‎تواند از علل متعددی ناشی شود که از جملۀ آنها می‎توان دوربینی، عدم تعادل عضلانی یا جراحت چشم را نام برد.
وقتی بیماری دچار امبلیوپی باشد، مغز بر یکی از چشم‏‌ها بیش از دیگری تمرکز می‎کند، که این در نهایت به "تنبلی" چشم منجر می‎شود. اگر چشم مزبور به طور کامل تحریک نشود، سلول‎های عصبی مسؤول بینایی به طور کامل رشد نمی‎کنند.
در سطح ایالات متحد آمریکا تقریباً 2 درصد کودکان دچار امبلیوپی هستند و این اختلال علت غالب در موارد کوری کامل یا نسبی در یک چشم (کوری مونوکولار) در آمریکا است.
اصطلاح تنبلی چشم اصطلاح درستی نیست زیرا چشم مورد بحث تنبل نیست. در واقع امبلیوپی یک مشکل رشد در اتصال عصبی چشم به مغز است و نه مشکلی مربوط به خود چشم.
مطالب این مقاله:
• علل
• علایم
• تشخیص
• درمان‌ها
• پیامدها

علل تنبلی چشم (چشم تنبل)
هر چیزی که بینایی را در هر یک از چشم‌ها در دوران رشد کودک دچار محدودیت کند پتانسیل ایجاد چشم تنبل را دارد. اگرچه دلایل این موضوع روشن نیست، مغز تصاویر برآمده از سوی چشم آسیب دیده را سرکوب می‎کند. در زیر برخی از دلایل محتمل در این مورد ذکر شده است:

وجود عدم تعادل در عضلات تعیین وضعیت چشم (استرابیسموس)
استرابیسموس باعث می‌شود تا چشم‎ها به داخل یا خارج بچرخند. عدم وجود تعادل عضلانی امکان ردگیری همزمان اشیاء را برای دو چشم مشکل می‎کند. استرابیسموس ممکن است ارثی، یا نتیجۀ دوربینی و یا نزدیک‎بینی، یا نتیجۀ یک بیماری ویروسی و یا جراحت باشد.

امبلیوپی انیزومتروپیک
خطای انکسار یا شکست نور وقتی بروز می‎کند که نور در خلال سفرش از طریق عدسی چشم‎ها به شکل درست متمرکز نشود. خطاهای انکساری به علت میوپی (نزدیک‎بینی)، هیپرمتروپی (دوربینی)، یا آستیگماتیسم (ناهمواری سطح قرنیه یا عدسی چشم، که باعث تاری دید می‌شود) بروز می‎یابند.
کودک دچار امبلیوپی انیزومتروپیک در یکی از چشم‎ها نسبت به دیگری بیشتر دوربین خواهد بود تا نزدیک‎بین، که باعث می‎شود امبلیوپی در چشمی که بیشترین صدمه را دیده است توسعه یابد.

امبلیوپی محرومیت از محرک
این کم‎شیوع‎ترین شکل امبلیوپی است. یک چشم (یا گاهی هر دو چشم) از دیدن منع و دچار تنبلی می‎شوند. این بیماری می‏تواند ناشی از موارد زیر باشد:
• اولسر قرنیه، یا زخم، یا سایر بیماری‎های چشم
• کاتاراکت مادرزادی (بچه با لنزهای چشمی کدر به دنیا می‎آید)
• پتوزیس (افتادگی پلک چشم)
• گلوکوم یا آب سیاه
• جراحت چشم
• جراحی چشم

علایم چشم تنبل (تنبلی چشم)
کودک دچار تنبلی چشم نخواهد توانست تا بر یکی از چشم‎هایش به طور کامل تمرکز کند.
چشم دیگر برای مقابله با مشکل آماده می‎شود، آنقدر که در نتیجه چشم آسیب دیده رنجور خواهد شد.
چشم دچار اختلال بینایی (امبلیوپی) دیگر تصاویر واضح دریافت نمی‎کند؛ به مغز داده‏‌های روشنی نمی‎رسد و در نهایت مغز شروع به نادیده گرفتن چشم آسیب دیده می‎کند.
در بسیاری از موارد مغز و چشم "خوب" کمبود موجود را جبران می‎کنند به شکلی که بچه اصلاً متوجه مشکلی که دارد نمی‎شود. دلیل اینکه اغلب اوقات تنبلی چشم در کودکان پیش از تست چشم مشخص نمی‌شود، همین موضوع است.
علایم تنبلی چشم می‎تواند شامل موارد زیر باشد:
• تاری دید
• دوبینی
• بینایی با درک بصری سطحی
• به نظر نمی‎رسد که دو چشم با همدیگر عمل می‎کنند
• یک چشم دچار چرخش (انحراف) می‎شود (به سمت بالا، پایین، بیرون، داخل)
بررسی بینایی کودکان اهمیت دارد. در اغلب کشورها، نخستین معاینه در این مورد در سنین 3 تا 5 سالگی کودکان انجام می‎شود. این معاینه به ویژه در مواردی که سابقۀ انحراف چشم، کاتاراکت دوران کودکی یا دیگر اختلالات چشم در خانوادۀ کودک وجود داشته باشد به ویژه اهمیت خواهد داشت. والدینی که چند هفته پس از تولد فرزند خود متوجه وجود بی‎هدفی یا سرگردانی در حرکت چشم بچه می‎شوند باید بچه را به پزشک نشان دهند.

تشخیص چشم تنبل (تنبلی چشم)
تشخیص زودهنگام در این مورد حیاتی است؛ و ترجیحاً این تشخیص باید پیش از 6 سالگی کودک انجام شد. از آنجا که بچه‎ها اغلب متوجه وجود چنین مشکلی در مورد خود نمی‎شوند انجام تشخیص در این سنین همیشه امکان‎پذیر نیست.

معاینۀ منظم چشم
در کشورهای پیشرفته، اولین معاینۀ چشم کودکان در سنین 3 تا 5 یعنی پیش از رفتن آنها به مدرسه انجام می‎شود.
این امر بدین معنی است که اغلب موارد امبلیوپی تشخیص داده شده و به تبع درمان می‎شود.
اگر متخصص چشم یا چشم‌پزشک مظنون به ابتلا کودک به تنبلی چشم باشد، پیش از رسیدن به تشخیص قطعی تست‎های دیگری انجام می‎شود.
هر چشم به طور جداگانه بررسی می‎شود تا وجود دوربینی یا نزدیک‎بینی احتمالی، و میزان جدی بودن این عوارض مشخص گردد. بچه در عین حال به دقت معاینه می‎شود تا مشخص گردد که آیا دچار چرخش چشم است یا خیر.

درمان‌های تنبلی چشم
درمان‌ها گرایش به مؤثرتر بودن بر مبنای سن کودک نشان می‎دهند و هر قدر سن بچه کمتر باشد، درمان مؤثرتر خواهد بود. پس از رسیدن کودک به سن 8 سالگی میزان بهبود بینایی به شکل قابل ملاحظه‎ای کاهش خواهد یافت اما هنوز امکان اثربخشی درمان وجود دارد.
در درمان تنبلی چشم دو رویکرد مطرح است:
• درمان مشکل زیربنایی چشم
• به کار گرفتن چشم آسیب دیده به شکلی که میزان بینایی آن بهبود یابد.

درمان مشکلات زیربنایی چشم
بسیاری از کودکان دچار عدم تساوی میزان بینایی در دو چشم - انیزومتروپی - در مورد وجود مشکل در یک چشم خود چیزی نمی‎دانند زیرا چشم سالم و مغز آنها کمبود بینایی در چشم دوم را جبران می‎کنند. متأسفانه چشم ناقص به شکل پیشرونده‎ای آسیب می‎بیند، و امبلیوپی گسترش پیدا می‎کند.
عینک - به کودکان دچار میوپی (نزدیک‎بینی) یا هیپرمتروپی (دوربینی) عینک تجویز می‎شود. کودک باید عینک را تمام مدت مورد استفاده قرار دهد تا متخصص چشم بتواند میزان اثربخشی استفاده از عینک و بهبود مشکلات مربوط به تنبلی چشم را پایش کند. عینک در عین حال ممکن است شامل فقط یک چشم باشد.
گاهی از اوقات عینک مشکل امبلیوپی را رفع می‎کند، و به درمان دیگری نیاز نیست.
این موضوع ناشایع است که کودکان از این شاکی باشند که دید چشمان آنان در هنگام عدم استفاده از عینک بهتر است. برای اثربخشی درمان باید کودک را تشویق کرد که به طور مداوم از عینک خود استفاده کند.
آب سیاه - کاتاراکت را می‎توان با استفاده از جراحی تحت بیهوشی عمومی یا موضعی مورد عمل قرار داد.
پتوزیس (افتادگی پلک چشم) - درمان معمول در این مورد انجام عمل جراحی است.

به کار گرفتن چشم تنبل
اکلوژن (استفاده از پچ یا چشم‌بند) - یک پچ روی چشم "خوب" جاگذاری می‎شود به شکلی که چشم تنبل مجبور به کار کردن شود. از آنجا که در این حالت مغز اطلاعات را فقط از همین چشم دچار مشکل دریافت می‎کند، دیگر نمی‎تواند آن را نادیده بگیرد. پچ باعث خلاصی چشم از مشکل چرخش نمی‎شود اما می‏تواند میزان بینایی چشم تنبل را بهبود ببخشد.
طول مدت درمان به عوامل مختلفی شامل سن بچه، شدت مشکل ایجاد شده در چشم، و میزان پیروی بچه از دستورات متخصص چشم بستگی دارد. پچ معمولاً برای چند ساعت در روز برداشته می‎شود. بچه باید تشویق شود که فعالیت‎های روزمرۀ خود مثل خواندن، رنگ‎آمیزی یا تکالیف مدرسه را در زمان به چشم داشتن پچ انجام دهد.
قطره‌های چشمی آتروپین - این قطره‎ها برای تاری دید در چشم غیر آسیب دیده استفاده می‌شود. آتروپین باعث گشاد شدن مردمک چشم می‎شود که نتیجۀ آن ایجاد تاری دید در هنگام نگاه کردن به اشیاء از فاصلۀ نزدیک است - این وضعیت باعث می‎شود تا چشم تنبل مجبور به کار کردن شود. در مقایسه با پچ (چشم‎بند) آتروپین معمولاً کمتر به چشم بچه آشکار و برای وی ناخوشایند است و در عین حال می‎تواند به همان اندازه مؤثر باشد. برای بچه‌هایی که قادر به تحمل چشم‎بند نیستند ممکن است آتروپین تجویز شود.
ورزش چشم - این شامل انواع مختلف ورزش و بازی با هدف بهبود بینایی در چشم آسیب دیدۀ کودک است. کارشناسان می‎گویند که ورزش چشم در مورد کودکان بزرگ‎تر مفیدتر است. از ورزش چشم می‎توان در کنار سایر روش‏‌های درمانی استفاده کرد.
جراحی - برخی اوقات جراحی چشم برای بهبود نمای ظاهری چشم دچار چرخش انجام می‎شود، که نتیجۀ آن بهتر شدن حالت قرارگیری چشم است. این کار ممکن است به بهبود بینایی منجر شود یا نشود.

پیامدهای تنبلی چشم
کوری - در صورت عدم درمان، بیمار در نهایت بینایی خود را در چشم آسیب دیده از دست خواهد داد. از دست دادن بینایی معمولاً عارضه‎ای دایمی است. بر مبنای اعلام "انستیتو ملی چشم" تنبلی چشم شایع‌ترین علت اختلال در بینایی یک چشم در جوانان و بزرگسالان میانسال در ایالات متحد آمریکا است.
چرخش یا انحراف چشم - استرابیسموس، که در آن چشم‌ها فاقد تنظیم کامل هستند، می‎تواند اختلالی دایمی باشد.
بینایی مرکزی - اگر امبلیوپی در طول دوران کودکی درمان نشود، بینایی مرکزی بیمار به طور کامل رشد نخواهد یافت. این مشکل می‎تواند به توانایی فرد در انجام برخی تکالیف آسیب بزند.

Source:
Lazy eye (amblyopia): Symptoms, causes, treatments
Last updated Tue 22 August 2017
By Christian Nordqvist
Reviewed by Ann Marie Griff, OD